Wheel stories in beweging brengen met Sharing Stories.
Ouderen hebben in potentie talloze mooie levensverhalen te vertellen. Toch lijken heel wat ouderen steeds maar weer datzelfde verhaal af te blijven steken: dat verhaal over de oorlog, over het ouderlijk huis, over die nare echtscheiding of de goede banen van de kinderen… Voor de luisteraar kan het soms een hele opgave zijn om daar voor de zoveelste keer met enthousiasme of compassie op te reageren. Sharing Stories richt zich op ouderen met eenzaamheidsgevoelens en probeert nieuwe levensverhalen te genereren en oude verhalen in beweging te brengen. Want daarmee komt ook het zelfbeeld van een verteller in beweging!
Wheel stories
Verhalen die steeds terugkomen worden ook wel wheel stories genoemd. Het zijn verhalen die letterlijk ‘de ronde doen’. Oorspronkelijk ging het om verhalen van Amerikaanse indianen die altijd weer in de groep verteld werden en eindeloos herhaald werden. Daarmee werd belangrijke informatie overgedragen en droegen deze verhalen bij aan de identiteit van de groep en de verteller. In onze cultuur dichten we wheel stories een ander karakter toe: het zijn verhalen die steeds weer terugkeren en ook steeds op dezelfde manier verteld worden. En daar blijft het dan bij. Voor vertellers zijn wheel stories ongetwijfeld belangrijke verhalen. Het zijn de verhalen waar ze een groot deel van hun identiteit aan ontlenen of waarmee ze hun emoties delen. Toch zitten wheel stories vertellers in veel gevallen juist in de weg.
De wheel story van Gerrit
Gerrit en zijn vrouw Trudy hebben lange tijd een winkel voor woninginrichting gehad in het centrum van de stad. Gerrit heeft de zaak alweer jaren geleden overgedaan en zijn vrouw is vlak daarna overleden. De winkel was zijn lust en zijn leven. Gerrit heeft het er dan ook vaak over. En dan vooral over hoe hard hij heeft moeten werken om de zaak van de grond te krijgen. Dat het in het begin allemaal niet meezat; dat er geen geld was om personeel aan te nemen. Zijn kinderen en de mensen om hem heen hebben het verhaal al zo vaak gehoord. Ze worden er een beetje moe van. Ze luisteren eigenlijk niet meer.
Zelfbeeld en identiteit
Hoe iemand naar zichzelf kijkt – wat iemand als zelfbeeld of identiteit ervaart – is geen vaststaand gegeven. Identiteit is een voortdurend proces van interpreteren van ervaringen, zegt onderzoeker ouderenzorg Claudy Weijers. Een wheel story geeft steeds opnieuw bevestiging van die ene (negatieve) kant van jezelf. En als ouderen hoofdzakelijk aandacht hebben voor dat ene element van hun leven, verliezen zij het bredere beeld van hun leven uit het oog. Ze zijn méér dan dat ene terugkerende verhaal, maar zijn zich daar meestal niet van bewust.
Ook voor luisteraars, zoals familie en verzorgers, zijn wheel stories vaak lastige verhalen. Het repeterende karakter en de eenzijdigheid maakt het voor een luisteraar moeilijk om enthousiast te reageren of om zich verbonden te voelen met de verteller; terwijl in dat laatste nu juist de kracht ligt van het delen van verhalen. Een wheel story zorgt er dus voor dat betekenisvol contact met anderen minder makkelijk tot stand komt. Juist dat ene steeds terugkerende verhaal draagt ertoe bij dat een oudere zich niet gezien of gehoord voelt.
Gerrits verhaal in beweging
Tijdens het spelen van Sharing Stories mag Gerrit een herinnering delen over iets waar hij in zijn leven durf of moed voor nodig heeft gehad. Gerrit vertelt weer over de winkel die hij begonnen was: dat het zo spannend was in het begin; dat het helemaal niet zeker was dat ze het financieel zouden redden. Trudy, zijn vrouw, moest het eerste jaar vaak inspringen, maar ze bleek ook heel gemakkelijk contact met de klanten te kunnen maken en wist hen goed te adviseren over kleuren en stoffen. Dat bleek uiteindelijk zelfs goed voor de verkoop. Gerrit vertelt ook dat hij het best moeilijk vond om daarmee om te gaan. Het was toch zíjn zaak en vrouwen hoorden niet te werken in die tijd. Een medespeler vroeg hem wat hij uit deze ervaring wilde doorgeven? Hij antwoordde: “Ik heb toen verschillende dingen geleerd. Ten eerste dat ik mijn vrouw meer in de zaak moest betrekken. Dat was goed voor ons allebei. En ten tweede dat ik bepaalde overtuigingen – zoals vrouwen horen niet te werken – los moest laten. Want daar hadden we in de praktijk helemaal niets aan.” Gerrits verhaal over zijn moed om een eigen onderneming te beginnen werd met deze vraag verrijkt. Gerrit kijkt inmiddels met andere ogen naar het verhaal over de start van zijn winkel en met andere ogen naar zichzelf.”
Sharing Stories brengt beweging in levensverhalen
Sharing Stories sluit dus aan bij het principe van Claudy Weijers dat identiteit een voortdurend proces is van het interpreteren van ervaringen. Sharing Stories laat (eenzame) ouderen daarom niet alleen ontdekken dat zij nog meer verhalen te vertellen hebben, maar ook dat er in de verhalen vrijwel altijd pósitieve aspecten te vinden zijn. Ervaringen worden bovendien op een nieuwe manier geïnterpreteerd. Dat is niet alleen goed voor het beeld dat ouderen van zichzelf hebben, maar zorgt er ook voor dat naasten en verzorgers met andere ogen naar die oudere gaan kijken. Nieuwe verhalen met positieve aspecten maken het voor vertellers en luisteraars eenvoudiger om betekenisvol contact te ervaren. Dat gaat bij het spelen van Sharing Stories als volgt.
Stap 1. Oefenen met vertellen
Levensverhalen delen kan best een beetje spannend zijn. Niet iedereen is een geoefend verteller en deelnemers aan Sharing Stories kennen elkaar in veel gevallen niet. Bij Sharing Stories is de eerste vertelronde dan ook een opwarmronde, bedoeld om te oefenen met vertellen. Een stapeltje met groene vraagkaartjes helpt daarbij. De spelleider laat iedere deelnemer een groen introductiekaartje uitkiezen of deelt deze uit. De vragen op deze groene kaartjes zijn eenvoudig en uitnodigend. Bijvoorbeeld: Waar word je enthousiast van? Of Waar luister je graag naar? Het zijn een ander soort vragen dan deelnemers gewend zijn te krijgen. Al gauw blijkt dat iedereen een antwoord kan geven. Elke deelnemer vertelt zo een kort persoonlijk verhaal en voor iedereen levert dat een succeservaring op.
Stap 2. Vertellen over positieve herinneringen
Sharing Stories nodigt ouderen uit om op een positieve manier terug te blikken op hun leven en te vertellen over één concrete herinnering. De deelnemers zitten rond een speelbord met daarop een aansprekende landkaart met zes levensfasen (van Jeugd tot en met Ouder worden). Het speelbord bevat een schat aan herkenbare tekens en begrippen die (nieuwe) pósitieve herinneringen naar boven kunnen halen. Deelnemers mogen om de beurt een positieve herinnering ophalen en hierover vertellen. De dobbelsteen bepaalt de levensfase waarover verteld mag worden. Een draaischijf met woorden als Plezier, Durf, Liefde en Succes plaveit de weg naar positieve herinneringen.
Een voorbeeldje: de pion staat op de levensfase Op eigen benen, de pijl op de draaischijf wijst naar het woord Succes. De deelnemer mag nu vertellen over een herinnering uit de tijd dat hij of zij op eigen benen stond en een succesje beleefde. Je kunt het ook breder stellen: de deelnemer mag vertellen over iets wat goed ging in die levensfase. De andere deelnemers houden zich stil en luisteren aandachtig. Iedereen mag beurtelings een herinnering ophalen en vertellen. Zo ervaren deelnemers allemaal dat zij in staat zijn om nieuwe, pósitieve verhalen over zichzelf te delen. En zo ontdekken zij dat hun leven méér is dan de verhalen die zij altijd verteld hebben. Er is beweging in het levensverhaal aan het ontstaan. Het zelfbeeld van de verteller wordt aangevuld.
Stap 3. Luisteraars verdiepen het verhaal
Het verhaal van de verteller wordt bij Sharing Stories nog eens heel gericht in beweging gebracht aan de hand van verdiepende vragen. De luisterende deelnemers hebben ieder een stapeltje met gele vraagkaartjes gekregen en mogen de verteller nu één vraag uit hun stapeltje stellen. De gele kaartjes vragen vooral naar hoe de verteller het verhaal beleefd heeft en naar de betekenis van het verhaal. Een luisteraar kan bijvoorbeeld vragen: Wat heb je hier overwonnen? Voor wie wilde je iets betekenen? Of, wat ben je hierdoor anders gaan doen? Deelnemers mogen eventueel ook zelf een passende vraag verzinnen. Deze vragen zorgen ervoor dat het verhaal van de verteller wordt verdiept en wordt uitgebreid met een positief element. Positieve kwaliteiten van de verteller of positieve aspecten in het verhaal worden hierdoor beter zichtbaar. De herinnering krijgt bovendien een nieuwe betekenis in het grotere levensverhaal. Dit zorgt ervoor dat het zelfbeeld van de verteller versterkt wordt en diens vertrouwen en eigenwaarde toenemen. Hiermee wordt een verhaal nog verder in beweging gebracht.
Voorbeeld: Een mooie sliding
Arie vertelt tijdens het spelen van Sharing Stories over het voetballen van vroeger. Met een mooie sliding de bal bij de tegenstander afpakken, zodat zijn maatje Teun kon scoren. Daar blonk hij in uit. Die wedstrijd lukte het weer. De tegenstander had de bal. Arie liet zich vallen, rijkte met gestrekt been naar de bal, soepel glijdend over het gras; zo kwam de bal bij Teun en die schoot hem loepzuiver in het doel. Dolblij was hij omdat ze mede dankzij hem gewonnen hadden. Maar toen hij thuiskwam en zijn pa zijn groene voetbalbroek zag, kreeg hij een flink pak slaag. Het was niet fijn thuis. Hij moest altijd oppassen, pa kon om het minste geringste ontvlammen. Als Arie van een van de deelnemers de vraag krijgt waar dit hem toe aangezet heeft in het leven, kijkt hij eerst verbaasd. Dan vertelt hij lachend dat hij en zijn vrouw besloten dat het er bij hen thuis heel anders moest toegaan. Zijn vrouw is er niet meer, maar de herinneringen aan zijn eigen gezin zijn warm en liefdevol.
Ook de luisteraars gaan overigens met andere ogen naar de verteller kijken: ‘Oh, ik wist niet dat je dit meegemaakt hebt’. Dat maakt het gemakkelijker om empathie of verbinding te voelen met de verteller. Ook bij luisteraars is er dus sprake van beweging.
Stap 4. Slotvraag verstevigt de bevindingen
Aan het eind van het spel vraagt de spelleider aan iedere deelnemer wat deze meeneemt van de bijeenkomst. Deelnemers geven dan steevast aan dat ze verrast zijn, zowel door hun eigen verhalen als die van de andere deelnemers. Ze zijn een stukje van hun levensloop tegengekomen dat ver weggezakt was. Door erover te vertellen, worden deelnemers zich er weer van bewust dat ze meer zijn dan dat ene verhaal dat ze altijd brengen. Ze voelen zich gezien en gehoord.
Toch weer dat ene verhaal
Het is overigens geen ramp als de verteller niet meteen met een nieuw verhaal komt. Want ook als de deelnemer weer zijn wheel story ten gehore brengt, wordt dit verhaal dankzij de vragen van de luisteraars in beweging gebracht. Vragen als Wat maakte dit bijzonder voor je? of Wat was hier een sterk punt van je? dragen ertoe bij dat de verteller met andere ogen naar het verhaal en naar zichzelf gaat kijken. Een volgende keer lukt het dan misschien wél om een nieuw verhaal te vertellen.
Conclusie
Sharing Stories laat (eenzame) ouderen ontdekken dat zij nog meer verhalen te vertellen hebben dan alleen die ene wheel story. Verhalen met pósitieve aspecten bovendien. Ervaringen uit het leven worden op een nieuwe manier geïnterpreteerd. Dat is niet alleen goed voor het beeld dat ouderen van zichzelf hebben, maar zorgt er ook voor dat naasten en verzorgers met andere ogen naar die oudere gaan kijken. Nieuwe verhalen met positieve aspecten maken het voor vertellers en luisteraars eenvoudiger om betekenisvol contact te ervaren.
Auteurs: Brenda van Dam, Gerdi Keeler (februari 2024)
Voorbeelden zijn afkomstig uit de praktijk van Sharing Stories